ریشه همه آثار معنوی اخلاقی و اجتماعی که در عبادت است در یک چیز است : یاد حق و غیر او را از یاد بردن. قرآن‏ کریم در یک جا به اثر تربیتی و جنبه تقویتی روحی عبادت اشاره می‏کند و می‏گوید : نماز از کار بد و زشت باز می‏دارد. خداوند می فرماید:«اتْلُ مَا أُوحِىَ إِلَیْک مِنَ الْکِتَبِ وَ أَقِمِ الصلَوةَ إِنَّ الصلَوةَ تَنهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکبرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصنَعُونَ (عنکبوت/۴۵ )»: آنچه را از کتاب آسمانى به تو وحى شده تلاوت کن ، و نماز را بر پا دار که نماز ( انسان را ) از زشتى ها و منکرات باز مى دارد و خداوند مى داند شما چه کارهائى انجام مى دهید .در این آیه براى دلدارى و تسلى خاطر و تقویت روحیه و ارائه خط مشى کلى و جامع – به پیامبر کرده دو دستور به او مى دهد : نخست مى گوید آنچه را از کتاب آسمانى ( قرآن ) به تو وحى شده تلاوت کن .این آیات را بخوان که هر چه مى خواهى در آن است : علم و حکمت ، نصیحت و اندرز ، معیار شناخت حق و باطل ، وسیله نورانیت قلب و جان ، و مسیر حرکت هر گروه و هر جمعیت . بخوان و در زندگیت به کار بند ، بخوان و از آن الهام بگیر ، بخوان و قلبت را به نور تلاوتش روشن کن . بعد از بیان این دستور که در حقیقت جنبه آموزش دارد ، به دستور دوم مى پردازد که شاخه اصلى پرورش است ، مى گوید : و نماز را بر پا دار ( و اقم الصلوة ) .

همه مسلمانان در لایه های پنهان شخصیت خود به انجام فرایض و واجبات دینی خود تمایل داشته و همواره مایلند خود را مسلمان واقعی بدانند، بخصوص پدران و مادران مسلمان تلاش دارند، که فرزندانی مومن و متدین داشته باشند.

گاهی دیده می شود والدینی که خود به انجام فرایضی دینی چندان مقید نیستند، امّا به داشتن فرزندانی مۆمن و مۆدب افتخار می کنند.

در این نوشتار راه های تحقق این تمایل ذاتی را با هم مرور می کنیم. چه کنیم تا خود و فرزندان مان نسبت به نماز که شاکله و شیرازه همه فضائل اخلاقی و تربیتی به شمار می آید، علاقمند و پایبند باشیم. اگر حتی بخشی از آنچه را که در نماز از خداوند می خواهیم بدست آوریم، هرگز (خود و فرزندانمان) دست از نماز بر نداشته و همواره بر عمق و غنای آن خواهیم افزود.

۱- تقویت و ارتقاء سطح آگاهی و شناخت دینی در حوزه های مختلف: توحید، نبوت، امامت، معاد، نعمت ها و موهبت های الهی، چرا که حلقه های مذکور پیوندی پایدار  با هم دارند. تقویت نماز بدون آگاهی از سایر ابعاد دین ممکن نخواهد بود. لذا مطالعه کتب دینی، آموزش و شرکت در کلاس ها و همایش های دینی و استفاده از برنامه های فرهنگی و مذهبی صدا و سیما از اصلی ترین پیش نیازهای تقویت نماز در خانواده است.

۲- پاسخ گویی صحیح و به موقع به پرسش های دینی اعضای خانواده

۳- پرهیز از زور و استبداد و در آموزش نماز- فراموش نکنیم که غنچه با زور گل نمی شود باید فضای مناسب و مراقبت صحیح برای گل شدن غنچه صورت گیرد.

۴- گناه، ذهن و فکر آدمی را مسموم نموده و علاقه به دعا و نیایش را به شدت کاهش و بی محتوا می کند. پرهیز از محیط و افراد آلوده به گناه، مهم ترین و موثرترین راه رسیدن به نماز واقعی است.

نماز قضا نیز همانند اصل نماز در زمان رسول اکرم(ص) تشریع شده است و یکی از دلایل وجوب آن، آیهٔ «أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى»،[1] است که بیشتر مفسران گفته‌اند: «این آیه دلالت دارد بر این که هر گاه به یادت آمد که نمازی بر عهده داری آن‌را به‌جا بیاور چه در وقتش باشد یا خارج از وقتش اگر در وقتش بود ادای آن‌را به جا بیاور و اگر در خارج از وقتش باشد قضایش را بجا بیاور.[2]

رسول اکرم(ص) فرمود: «کسی که نماز واجبش به سبب خوابیدن یا فراموشی ترک شود هر وقت یادش آمد آن‌را به‌ جا بیاورد و بر او کفاره‌ای غیر از به ‌جا آوردن نماز نیست. به درستی که خداوند متعال می‌فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي».[3]

آن‌حضرت در روایت دیگری فرموده است: «کسی که بخوابد و نمازش ترک شود یا بر اثر فراموشی نمازش فوت شود پس آن‌را قضا نماید».[4]

دربارهٔ قسمت دوم پرسش؛ نمایهٔ «قضا شدن نماز صبح حضرت رسول اکرم(ص)»، سؤال 644 را مطالعه کنید.

لاک زدن انگشتان پا و صحت وضو

محدودیت واجبی ذكر نشده است لیكن مستحب است مقدار مصرف آب برای وضو یك مد (تقریباً 750 گرم) و برای غسل یك صاع (3 كیلو) باشد. البته باید از اسراف در مصرف آب خودداری نمود. (ر.ک عروه الوثقی, ج1)

در قسمت جلو سر (فرق باز شود) مسح باید انجام شود و لازم نیست حتماً مقابل بینی باشد. (ر.ک توضیح المسائل دوازده مرجع, ج1, م251)

اگر دیگری دست و صورت او را شتسشو دهد وضو باطل است. اما اگر دیگری آب می‌ریزد و خود شخص شستشو می‌دهد اشكال ندارد. (ر.ک توضیح المسائل دوازده مرجع, ج1, ص185, شرط یازدهم)

خشك كردن دست‌ها و صورت لازم نیست و چنانچه آب وضو بر رطوبت صورت و دست غلبه كند كفایت می‌كند. .(ر.ک استفتائات جدید امام خمینی(ره), ج1, س37 و38)

الف. مواردی که انجام آن در رکوع، بر نمازگزار مستحب است، عبارت است از:
1. در حال خم شدن برای رکوع «اللّٰه اکبر» بگوید.
2. در حال رکوع زانوها را به عقب برده و جلو نیاورد.
3. پشت خود را راست نگه دارد، به‌ نوعى که اگر قطرۀ آبى ‌بر آن ریخته شود به‌جاى خود بایستد.
4. گردن را موازى پشت بکشد.
5. نگاهش، بر زمین بین دو پای خود باشد.
6. دو دستش را از دو پهلوى خود فاصله دهد.
7. کف دستها را بر دو زانو بگذارد.
8. انگشتان دست را به هم نچسباند.
9. دست راست را قبل از دست چپ، بر زانو گذارد.
10. بانوان، دو کف دست را بالاتر از زانوها قرار دهند.
11. تکرار ذکر «سُبْحٰانَ رَبِّىَ الْعَظٖیمِ وَبِحَمْدِهٖ» تا سه مرتبه و پنج مرتبه بهتر است و بهتر از آن هفت مرتبه است.
12. قبل از گفتن «سُبْحٰانَ رَبِّىَ الْعَظٖیمِ وَبِحَمْدِه» این دعا بخواند: «اللّٰهُمَّ لَکَ رَکَعْتُ وَلَکَ اسْلَمْتُ وَبِکَ امَنْتُ وَعَلَیکَ تَوَکَّلْتُ وَانْتَ رَبٖی، خَشَعَ لَکَ سَمْعٖىْ وَبَصَرٖىْ وَشَعْرٖی وَبَشَرِی وَلَحْمٖی وَدَمٖی وَمُخٖی وَعَصَبٖی وَعِظٰامٖی وَمٰا اقَلَّتْهُ قَدَمٰای غَیرَ مُسْتَنْکِفٍ وَلٰا مُسْتَکْبِرٍ وَلٰا مُسْتَحْسِرٍ». همچنین مستحب است پیش از ذکر یا بعد از آن صلوات بفرستد.
13. در نماز جماعت، اگر امام است، ذکر رکوع را بلند و اگر مأموم است آهسته بگوید، طوری که صدا به امام نرسد.
14. در نماز فرادا، نسبت به بلند یا آهسته بودن صدا، ذکر را طبق قرائت حمد و سوره‌اش بخواند.
15. چون سر از رکوع بر دارد بگوید: «سَمِعَ اللّٰهُ لِمَنْ حَمِدَهْ الْحَمْدُللّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمٖینَ اهْلَ الْکِبْرِیٰآءِ وَالْعَظَمَةِ وَالْجُودِ وَالْجَبَرُوْتِ».

---

در اسلام عباداتى وجود دارد كه داراى دو جنبه است: یكى بُعد عبادى، كه موجب تقرب انسان به خدا و كمال معنوى او مى‏شود و دوم بُعد بهداشتى و درمانى، كه براى محیط اجتماعى یا شخصى انسان آثار مفیدى دارد و سلامت انسان را تأمین مى‏كند. مانند: نماز، وضو، غسل و روزه از این قبیل عبادات هستند.

فلسفه وضو

در قرآن مجید علت و فلسفه‏ى برخى احكام را، نظافت و پاكیزگى نشان مى‏دهد براى مثال: در آیه‏ى وضو و تیمم مى‏فرماید:

«مَا یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْكُم مِنْ حَرَجٍ وَلكِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَكُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ (مائده/ 6)

یعنى خدا نمى‏خواهد، تا بر شما هیچ تنگ بگیرد، ولیكن مى‏خواهد، تا شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ تا شاید شما سپاسگزارى كنید.»

البته ناگفته نماند كه وضو نیز مثل سایر عبادات فلسفه‏ى آن بالاتر از فوائد مادى و نتایج جسمانى است؛ بلكه حكمت آن معنوى و روحانى و وصول به‏ مقام قرب به مبدأ است و اشاره به همین معنا است حدیث «الوضوء نور و الوضوء على الوضو نورُ على نور» كه سر او از نور در فائده‏ى وضوء، صفا و قلب و حصول قرب مى‏باشد و چراغى است كه مۆمن را از ظلمات و مادیات نجات مى‏دهد و به معنویات و ورود به ساحت قدس خداوند متعال رهبرى مى‏نماید.

اما اگر بخواهیم از دریچه‏ى بهداشت به مقوله‏ى وضو نگاه كنیم، جنبه‏هاى زیادى در این زمینه نمایان خواهد شد كه اندیشمندان و پزشكان به آن اشاره كرده‏اند و در این زمینه كتاب‏هایى نیز نوشته‏اند و در روایات هم به جنبه‏ى بهداشتى آن اشاراتى شده است از جمله از امام رضا (علیه السلام) نقل شده كه در مورد حكمت وضو مى‏فرمایند:

«و [وضو] براى این است كه بنده در مقابل پروردگار خود پاكیزه باشد و قابل مذاكره و مكالمه گردد و اطاعت امر مولى نموده، از كثافات و نجاسات پاك گردد- و كسالت تن او بر طرف شود- و خواب از چشم او بیرون رود. تا این معارف به پاكى قلب او در مقابل عظمت خالق منتهى شود- و سبب وجوب شستن صورت و دست‏ها و مسح سر و پاها، آن است كه این اعضا در نماز بیشتر به كار مى‏آید زیرا نمازگزار با صورت سجده و خضوع مى‏كند. و با دست خود حاجات خویش را عرضه مى‏دارد و با سر خویش جهت قبله را حفظ مى‏نماید و با پاهایش قیام و قعود نماز را انجام مى‏دهد.» (اسرار الصلوه، به نقل از فلسفه احكام، ص 251 (با تصرف مختصر در عبارت) و شیخ صدوق در علل الشرایع، ص 279- 281 به برخى علل بهداشتى وضو اشاره كرده است.)

در وضو واجب است صورت و دست ها را بشویند و جلوی سر و روی پاها را مسح کنند.

در صورت را باید از بالای پیشانی - جایی که موی سر بیرون می آید - تاآخر چانه شست ، و پهنای آن به مقداری که بین انگشت وسط و شست قرار می گیرد، بایدشسته شود، و اگر مختصری از این مقدار نشوید، وضو باطل است .

برای آنکه یقین کند این مقدار کاملا شسته شده ، باید کمی اطراف آن را هم بشوید. اگر صورت یا دست کسی کوچک تر یا بزرگ تر از معمول مردم باشد، باید ملاحظه کند که مردمان معمولی تا کجای صورت خود را می شویند، او هم تا همان جا رابشوید.

 اگر دست و صورتش هر دو بر خلاف معمول باشد، ولی با هم متناسب باشند، لازم نیست ملاحظه معمول را بکند، بلکه به دستوری که در مسأله پیش گفته شد،وضو بگیرد. و نیز اگر در پیشانی او مو روییده یا جلوی  سرش مو ندارد، باید به اندازه  ی معمول پیشانی را بشوید.اگر احتمال دهد چرک یا چیز دیگری در ابروها و گوشه های چشم و لب او هست که نمی گذارد آب به آنها برسد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، باید پیش از وضو بازرسی کند که اگر هست برطرف نماید. اگر پوست صورت از لای مو پیدا باشد، باید آب را به پوست برساند، واگر پیدا نباشد، شستن مو کافی است و رساندن آب به زیر آن لازم نیست .

اگر شک کند که پوست صورت از لای مو پیدا است یا نه ، بنابر احتیاط واجب باید مو را بشوید و آب را به پوست هم برساند.

شستن توی بینی و مقداری از لب و چشم که در وقت بستن دیده نمی شود واجب نیست ، ولی برای آنکه یقین کند از جاهایی  که باید شسته شود چیزی باقی نمانده ، واجب است مقداری از آنها را هم بشوید. و کسی که نمی دانسته باید این مقدار را بشوید اگر نداند در وضوهایی که گرفته این مقدار را شسته یا نه ، نمازهایی که خوانده صحیح است .