---

در اسلام عباداتى وجود دارد كه داراى دو جنبه است: یكى بُعد عبادى، كه موجب تقرب انسان به خدا و كمال معنوى او مى‏شود و دوم بُعد بهداشتى و درمانى، كه براى محیط اجتماعى یا شخصى انسان آثار مفیدى دارد و سلامت انسان را تأمین مى‏كند. مانند: نماز، وضو، غسل و روزه از این قبیل عبادات هستند.

فلسفه وضو

در قرآن مجید علت و فلسفه‏ى برخى احكام را، نظافت و پاكیزگى نشان مى‏دهد براى مثال: در آیه‏ى وضو و تیمم مى‏فرماید:

«مَا یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْكُم مِنْ حَرَجٍ وَلكِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَكُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ (مائده/ 6)

یعنى خدا نمى‏خواهد، تا بر شما هیچ تنگ بگیرد، ولیكن مى‏خواهد، تا شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ تا شاید شما سپاسگزارى كنید.»

البته ناگفته نماند كه وضو نیز مثل سایر عبادات فلسفه‏ى آن بالاتر از فوائد مادى و نتایج جسمانى است؛ بلكه حكمت آن معنوى و روحانى و وصول به‏ مقام قرب به مبدأ است و اشاره به همین معنا است حدیث «الوضوء نور و الوضوء على الوضو نورُ على نور» كه سر او از نور در فائده‏ى وضوء، صفا و قلب و حصول قرب مى‏باشد و چراغى است كه مۆمن را از ظلمات و مادیات نجات مى‏دهد و به معنویات و ورود به ساحت قدس خداوند متعال رهبرى مى‏نماید.

اما اگر بخواهیم از دریچه‏ى بهداشت به مقوله‏ى وضو نگاه كنیم، جنبه‏هاى زیادى در این زمینه نمایان خواهد شد كه اندیشمندان و پزشكان به آن اشاره كرده‏اند و در این زمینه كتاب‏هایى نیز نوشته‏اند و در روایات هم به جنبه‏ى بهداشتى آن اشاراتى شده است از جمله از امام رضا (علیه السلام) نقل شده كه در مورد حكمت وضو مى‏فرمایند:

«و [وضو] براى این است كه بنده در مقابل پروردگار خود پاكیزه باشد و قابل مذاكره و مكالمه گردد و اطاعت امر مولى نموده، از كثافات و نجاسات پاك گردد- و كسالت تن او بر طرف شود- و خواب از چشم او بیرون رود. تا این معارف به پاكى قلب او در مقابل عظمت خالق منتهى شود- و سبب وجوب شستن صورت و دست‏ها و مسح سر و پاها، آن است كه این اعضا در نماز بیشتر به كار مى‏آید زیرا نمازگزار با صورت سجده و خضوع مى‏كند. و با دست خود حاجات خویش را عرضه مى‏دارد و با سر خویش جهت قبله را حفظ مى‏نماید و با پاهایش قیام و قعود نماز را انجام مى‏دهد.» (اسرار الصلوه، به نقل از فلسفه احكام، ص 251 (با تصرف مختصر در عبارت) و شیخ صدوق در علل الشرایع، ص 279- 281 به برخى علل بهداشتى وضو اشاره كرده است.)

برخى از صاحب نظران در مورد وضو حكمت‏هایى بیان كرده‏اند كه به برخى از آن‏ها اشاره مى‏كنیم:

1. دست و صورت كه غالباً در معرض میكروب‏هاى مختلفند باید هر روز چند مرتبه با عنوان وضو شسته شود به طورى كه آب به پوست برسد و چربى و كثیفى‏ها را رفع نماید.

2. پیش از این گمان مى‏كردند ورود میكروب به داخل بدن منحصر به سوراخ‏هاى بدن (مثل دهان) است؛ ولى اخیراً ثابت شده است كه ممكن است میكروب از سطح پوست نیز وارد بدن شود و چون دست و صورت بیشتر در معرض آلودگى‏ها واقع مى‏شود دستور به شستن داده شد و در پا و سر به مسح اكتفاء شده تا موجب سختى نشود.

3. در مسح سر و پا اگر مانعى باشد لازم است براى صحت وضوء، آن موانع را برطرف نماییم در نتیجه نظافت محل سر و پا هم تحقق مى‏یابد و این خود یك نكته‏ى بهداشتى است.

4. وقتى به سطح اعضاى وضو، آب سرد رسید و محل آن سرد شد براى حفظ درجه حرارت طبیعى بدن و جبران حرارت از دست رفته‏ى اعضاى وضو، دستگاه گردش خون به فعالیت سریع مشغول مى‏شود تا درجه حرارت بدن متعادل شود و در نتیجه نشاط و سلامتى و تعدیل در دستگاه گردش خون كه مهم‏ترین عنصر بدن است بوجود می آید و بهداشت بدن را تأمین مى‏نماید.

5. در مورد نوع آب وضو (سرد بودن و پاك و مطلق بودن) و استنشاق (آب در بینى كردن) و مضمضمه (آب در دهان كردن) و مسواك قبل از وضو، مطالب بهداشتى جالبى است كه در روایات و سخنان صاحب نظران و پزشكان بدان اشاره شده است.

تذکر:

وضو یك عبادت است كه مقدمه‏ى نماز قرار مى‏گیرد و پایین آوردن آن در حد یك عمل بهداشتى صحیح به نظر نمى‏رسد، هر چند كه آثار بهداشتى این دستور الهى بر كسى پوشیده نیست.

آثار و فوایدى كه براى وضو شمرده شد علت منحصر و تامه براى وضو نیست. بلكه ممكن است مصالح و مفاسد دیگرى مثل مسائل معنوى و اجتماعى هم مورد نظر شارع بوده است و آیندگان نكات علمى و دقیق‏ترى از این عمل عبادى كشف كنند.

البته برخى از این آثار بهداشتى كه از شستشو حاصل مى‏شود، با شستشوى ساده بدن (بدون نیت و شرایط وضو) نیز حاصل مى‏شود، پس معلوم مى‏شود كه این آثار، هدف اصلى شارع مقدس اسلام نبوده است، بلكه حداكثر مى‏توان گفت: در دستور وضو برخى از این آثار نیز لحاظ شده است.

و این مقاله را با یک پرسش و پاسخ در مورد وضو به پایان می بریم:

جواب: در وضوی ترتیبی واجب است اول صورت را، سپس دست راست را از آرنج به طرف نوك انگشتان و سپس دست چپ را به شیوه‌ی دست راست، بشوئید و بعد سر را سپس پای راست، بعد از آن هم پای چپ را مسح كنید.

اما در وضوی ارتماسی باید صورت و دستها را به قصد وضو، با مراعات شستن از بالا به پایین در آب فرو برید، لیكن برای اینكه مسح سر و پاها با آب وضو باشد، بایستی در شستن ارتماسی دست‌ها، قصد شستن وضویی، هنگام بیرون آوردن دستها از آب باشد و یا اینكه مقداری از دست چپ را، باقی گذارد، تا آن را با دست راست، ترتیبی بشوید. (توضیح المسائل دوازده مرجع, م236, 237, 245, 261)

بخش احکام اسلامی تبیان