نماز در اديان مختلف و الهی وجود داشته است و در اصل یکی از مهمترین عبادت ها و آیین هایی بوده که پیروان با آن خداوند را عبادت و پرستش می کردند. در اینجا نماز در آیین ها و ادیان بزرگ و الهی را بیان می کنیم که نشان از بودن آن به شکل گسترده در ادیان دارد.
نمازگزاري در آيين زرتشت
نماز يكي از اركان مهم آيين زرتشت است و زرتشتيان در راه دين داري و رسيدن به كمال به برپايي نماز امر شده اند. نماز زرتشتيان بسيار شبيه نماز مسلمانان بوده است كه در پنج نوبت بايد همراه با دعاهاي مخصوص ادا مي شد. هم چنين مقدماتي براي انجام اين مراسم عبادي دارند كه به مقدمات نماز در اسلام بي شباهت نيست. در كتاب ديانت زرتشتي آمده است: «زرتشتي ها هر 24ساعت را به 5 دوره يا گاه تقسيم مي كنند و آداب مذهبي تابع اين «پنج گاه» است. بر هر زرتشتي مومن فرض است كه در هر يك از پنج دوره ادعيه و مناجات هاي خاص بخواند.(1) جان ناس در تاريخ جامع اديان خود مي گويد: افراد زرتشتي در هر وقت روز بخواهند مي توانند به تنهايي به درون آتشكده بروند و قبل از ورود به معبد دست و روي خود را با آب شسته...»(2)
سرگرد لورنگ كه خود يك زرتشتي است شرايطي را براي نماز زرتشتيان ذكر مي كند كه بي شباهت به مقدمات نماز در اسلام نيست كه عبارت اند از:
1. پاك بودن تن از هرگونه كثافت و نجاست؛
2. پاك بودن لباس از هرگونه پليدي؛
3. شستن دست و صورت كه همان وضو باشد؛
4. پاك بودن جاي نماز از هرگونه پليدي و فساد؛
5. غصبي نبودن محل نماز.(3)
شباهت عجيب تر اين كه در صورت نبودن آب به جاي وضو، بايد تيمم كنند.
در بخش هاي مختلف اوستا پيروان زرتشت بر انجام نماز ترغيب و تشويق شده اند.(4) البته نه نمازي كه فاقد روح و انس قلب باشد.(5)
نمازگزاري در آيين يهود
براي بررسي نماز در آيين يهود از سه منبع قرآن و روايات، تورات يا عهد عتيق و نويسندگان و مورخان صاحب نظر، مطالبي را نقل مي كنيم.
حضرت موسي عليه السلام از همان آغاز رسالتش از سوي خداوند، به برپايي نماز مأمور مي شود. وقتي حضرت موسي عليه السلام با همسرش از مدين عازم مصر مي شود و در تاريكي و ظلمت شب نوري را در كنار طور مشاهده مي كند و چون به سوي آن مي رود تا شعله اي را از آن برگيرد و به سوي خانواده اش بازگردد، ندا مي آيد كه: «انني أنا الله لا اله الا أنا فاعبدني و اقم الصلوه لذكري؛ همانا من الله هستم و معبودي جز من نيست. پس مرا عبادت كن و نماز را براي ياد من به پادار...» (طه:14) اين آيه علاوه بر نمازگزاري بر انس و حضور قلب و نماز در آيين يهود دلالت دارد. در آيه شريفه خداوند از آن رو خطاب به موسي مي فرمايد: «نماز را براي ياد من به پا دار» كه برپاداشتن نماز براي خدا با نماز بدون روح كه همراه انس و حضور قلب نيست منافات دارد. اين آيه بر نمازگزاري همراه با انس، در آيين يهود دلالت دارد. در منابع معتبر و اصيل ديني يهود نيز بر اين موضوع تأكيد شده است.(6)
حضرت موسي عليه السلام در تداوم رسالت الهي خود با برادرش هارون عليه السلام به برپايي نماز امر مي شود. آيه شريفه مي فرمايد: «أوصينا الي موسي و أخيه... و اقيموا الصلاه؛ به موسي و برادرش وحي كرديم... و نماز بگذاريد.»(7) هم چنين در آيه 77سوره بقره ضمن اشاره به پيماني كه از بني اسرائيل گرفته شده، نماز را به عنوان يكي از اركان و مواد اين پيمان برشمرده است.
يهوديان نمازشان داراي مقدمات خاصي است؛ از جمله اين كه در حال جنابت نمي توان نماز خواند و بدن و لباس بايد از هرگونه كثافت و پليدي پاك باشد و دست ها و صورت را بايد شسته و به سمت بيت المقدس، با خضوع و خشوع نماز را برپاداشت.(8) يهوديان براي نماز بايد طاهر باشند؛ يعني وضو بگيرند يا غسل كنند.(9) در آيين يهود نيز، مانند اسلام، نماز به صورت جماعت هم برپا مي شود.(10)
در روايات نيز به جايگاه ممتاز نماز در آيين يهود اشاره شده است. در برخي روايات از نماز به عنوان پيمان محكم(11) آيين يهود ياد مي شود. امام علي عليه السلام حضرت موسي عليه السلام را به خاطر نماز خواندن و گونه بر زمين نهادن به هنگام نماز به عنوان هم سخن با خود برمي گزيند(12) و در حديث ديگر، از مباهات خداوند نزد فرشتگان به واسطه نمازگزاري در آيين يهود سخن به ميان آمده است.(13) از مجموع اين روايات مي توان دريافت كه نماز يكي از فرمان هايي بوده است كه از سوي خداوند بر حضرت موسي عليه السلام و قومش ابلاغ شده است.
در كتاب مقدس يهود در مورد اصل وجوب(14) اهميت نماز و دعا، (15) چگونگي برپايي نماز، (16) و مكان(17) و زمان نماز(18) مطالبي بيان شده است.
نماز در لفظ عبري «تفيلا» ناميده ميشود. تفيلا به دو بخش كلي تفيلاي عادي و تفيلاي ويژه تقسيم مي گردد.
تفيلاي عادي:
اين تفيلا در ايام عادي هفته (شنبه شب الي بعدازظهر جمعه) خوانده ميشود. كه به ترتيب عبارتند از:
1- شَحَريت (صبح)
2- مينحا (بعدازظهر)
3- عَرويت (شامگاه)

در كليه تفيلاهاي فوق يك بخش اصلي به نام «لَحَش» (به معناي آهسته) يا «شمُونِه عِسره» به معناي هجده دعا) مشترك و يكسان است اما مقدمات و مؤخرات اين سه تفيلا با هم متفاوت هستند.
اين بخش اصلي، لَحَش نام مي گيرد. زيرا والاترين قسمت تفيلا بوده و به صورت آهسته ادا مي گردد. همچنين «شمُونِه عِسره» نام دارد زيرا در ابتداي تدوين از 18 دعا تشكيل ميشد كه بعدها يك دعاي ديگر در ميان آن جاي گرفت. اما همچنان نام اوليه بر آن اطلاق مي گردد. در متن لحش گاه به مناسبت هاي مختلف (اول ماه و اعياد خاص يا روزهايي كه در آن روزه گرفته مي شود) متن هايي اضافه مي شود.
«شمُونِه عِسره» يا مدح و ستايش خداوند و ذكر اعتبار معنوي اجداد اوليه يهود (حضرت ابراهيم، اسحق و يعقوب) آغاز مي گردد. سپس دعاهايي در طلب عقل و دانش، پذيرش توبه، عفو، بركت، عدالت، حمايت الهي از صادقان، ظهور ناجي جهان و توجه به دعاي مومنين خوانده ميشود. با دعاهايي در مدح خداوند و تقاضاي صلح و سلامتي، اين بخش اصلي تفيلا پايان مي يابد.
نماز جماعتي در يهود با حضور حداقل ده نفر مرد بالغ (بالاي 13 سال) برگزار مي شود. در تفيلاي جماعتي يك نفر به عنوان پيش نماز كه «شاليَح صيپور» نام مي گيرد، تفيلا را با صداي بلند ميخواند اما بخش لحش را همانند سايرين آهسته مي خواند. در تفيلاهاي شحريت و مينحا دوباره بخش لحش توسط شاليح با صداي بلند قرائت مي گردد.
مقدمات و مؤخرات نماز صبح طولاني تر از ديگر نوبت هاي تفيلا است اما در هر سه تفيلا اين بخشها از گزيده تورات، تلمود، مزامير داوود و متون مربوط به تفيلا تشكيل شده اند.
بخش مهمي كه در تفيلاهاي شحريت و عرويت علاوه بر بخش اصلي لحش وجود دارد متن «شِمَعْ ييسرائل» است كه گزيده اي از آيات تورات است. در اين قسمت توحيد، پاداش و مجازات الهي و توجه به احكام خداوند مورد تاكيد قرار گرفته است.
زمان مجاز براي خواندن تفيلاي شحريت از حدود يك ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود 4 ساعت پس از آن است. تفيلاي مينحا نيم ساعت پس از ظهر شرعي تا دقايقي پس از غروب آفتاب خوانده مي شود. و خواندن تفيلاي عرويت از غروب آفتاب تا قبل از سپيده دم روز بعد است.
خواندن تفيلا در هر سه نوبت بر مردان بالغ واجب است و خانمها حداقل موظف به خواندن يك نوبت تفيلا هستند. در صورت عدم امكان خواندن يك نوبت تفيلا، مي توان آن را از طريق دوبار خواندن نوبت بعدي جبران نمود.
شرايط خواندن تفيلا بطور خلاصه عبارت است از:
پاكي مكان و بدن نمازگزار و پوشيده بودن بدن در حد معمول.
آقايان هنگام تفيلا كلاه بر سر مي نهند و زنان نيز موهاي خود را در اين مراسم مي پوشانند.
علاوه بر اين در تفيلاي شحريت آقايان از دو نماد ديگر به نام هاي «صيصيت» و «تفيلين» استفاده مي كنند.
صيصيت شامل پارچه اي است كه بالاتنه را مي پوشاند و در چهارگوشه آن بندهايي به روش خاص گره خورده اند و نشاني از احكام الهي هستند.
تفيلين، از دو محفظه چرمي تشكيل شده است كه توسط بندهاي چرمي، به بازو و پيشاني بسته مي شوند. داخل اين محفظه ها آياتي از تورات (به صورت دست نوشته بر روي پوست دباغي شده مخصوص) قرار دارند كه آن نيز نشاني از احكام و كلام الهي است.
در روزهاي دوشنبه و پنجشنبه پس از قرائت شمونه عسره تومار دست نوشته تورات از جايگاه مخصوص خود در كنيسا خارج شده و بخش كوتاهي از فصل مربوط به آن هفته از روي آن قرائت مي گردد.
تفيلاهاي ويژه:
1- شبات (شنبه):
در شب و روز شنبه متن لحش و مقدمات و مؤخرات تفيلاها تغيير مي كند و عمدتا به موضوع قداست روز شنبه اختصاص مي يابند. همچنين صبح روز شنبه علاوه بر تفيلاي شحريت يك نوبت تفيلاي اضافي تحت عنوان «موساف» نيز خوانده مي شود. صبح روز شنبه پس از تفيلاي شحريت از تومار تورات كه «سِفِر تورا» نام دارد يك بخش كامل قرائت مي گردد. لازم به ذكر است كه تورات شامل پنج كتاب حضرت موسي است و به پنجاه و چهار بخش موضوعي «پاراشا» به ترتيب تقسيم شده است كه در هر هفته يك يا دو پاراشا قرائت مي گردد و در پايان يك سال يك دوره قرائت آن كامل مي گردد.
همچنين عصر روز شنبه نيز در تفيلاي مينحا بخش كوتاهي از سفر تورا قرائت مي گردد. با غروب آفتاب روز شنبه متن تفيلاي عرويت به شكل عادي و تنها با تغييراتي جزئي خوانده مي شود.
2- رُوش حُودِش (اول ماه عبري):
در روزهاي اول ماه عبري، علاوه بر اضافه شدن بخش مخصوص در لحش، پس از آن يك متن ويژه بنام «هَلِل» (به معناي تهليل و سپاس از خداوند) قرائت بخش خاصي از سفر تورا و تفيلاي موساف اضافه مي شود.
در كتابهای اهل سنت آمده است كه آمین گفتن سنتی است وجوبی و نقل شده كه متفق علیه امامان سه گانه آنان است كه ذكر آن بعد از سوره حمد برای امام جماعت و كلیه مأمومین و شخصی كه نماز را به فرادی می خواند واجب شمرده شده . ولی امام دیگر اهل سنت یعنی (مالك) گفته است كه این عمل مستحب است و سنت واجبه ای نیست كه امامان سه گانه برای آن اتفاق دارند .
برخی فقهای امامیه نقل شده است كه ذكر این كلمه حرام نیست و نماز را نیز باطل نمی كند (مانند بقیه دعاها در نماز ) و عده ای از آنان گفته اند این ذكر حرام است و موجب بطلان نماز می شود مثلا سید محمد كاظم طباطبایی یزدی در عروه الوثقی می گوید : از موارد باطل كننده نماز ذكر عمدی كلمه آمین بعد از اتمام سوره حمد است در صورتی كه ضرورتی مانند تقیه در میان نباشد و فرقی نیست در اینكه این ذكر را بلند بگوید یا آرام و یا اینكه گوینده ذكر آمین امام جماعت باشد یا مأموم در جماعت باشد و یا آنكه ذكر را در نماز فرادی بگوید .
آمین واژه‌ای از ریشۀ «ا ـ م ـ ن» كه در زبانهای سامی كهن به معنی استوار و ثابت به كار می‌رفته است، اما انتشار آن در جهان از زبان عبری آغاز شده است.
در زبان عبری: لفظ آمن نخست در قالب وصفی و به معنی درست و راست به كار می رفته است ولی در سفر اشعیاء (65: 16) به صورت اسم به كار رفته است. این واژه 30 بار در متن مَسوره‌ایِ عهد عتیق و 33 بار در ترجمۀ یونانی معروف به «هفتادی» آن (سده 3ق م) آمده است. شاید وجود آن در كتاب اول تواریخ ایام (16: 36) و كتاب اول پادشاهان (1: 36) دلالت بر آن داشته باشد كه این كلمه حتی پیش از سدۀ 4ق م در ادعیه و شعائر دینی یهود به كار می‌رفته است. در سنت كهن یهود، بیش‌تر آن را در آغاز نیایش و گاه نیز در پایان آن می‌آورده‌اند. تكرار آن در پایان دعا و نماز و سرود دینی، هم تأكید و تأیید آن گفتار یا دعا بوده، و هم به امید اینكه همگی، با ذكر آمین، در بركات نیایشی كه به جا آورده می‌شد، شریك شوند. در دورۀ تلمودی و سنن بعدی یهود چگونگی ادای این كلمه در موارد مختلف اهمیت خاص پیدا كرد و اعتقاد بر این بود كه خداوند به ادعیه‌ای كه خطاب به اوست، «آمین» می‌گوید.
سنت یهود به كلیسای مسیحی راه یافت و كلمه آمین 119 بار در عهد جدید تكرار شد كه در 52 مورد نحوه استعمال آن با آمین یهود اندكی متفاوت است. این واژه سپس از طریق كتاب مقدس تقریباً در تمام زبانهای عمدۀ جهان منتشر شد (نك‍: جودائیكا، II/803؛ قاموس كتاب مقدس).
نمازگزاري در آيين مسيحيت
در شريعت عيسي عليه السلام برپايي نماز از واجبات مهمي است كه خداوند، در همان آغاز تولد به ايشان توصيه كرد. اولين كلماتي كه حضرت عيسي پس از تولد در جمع مردم حيرت زده بيان كرد، در مورد نماز بود. قرآن مي فرمايد: حضرت عيسي عليه السلام چنين گفت:
اني عبدالله آتاني الكتاب و جعلني نبياً و جعلني مباركاً اين ما كنت و اوصاني بالصلاه و الزكاه مادمت حياً (مريم: 30)
من بنده خدا هستم. خداوند به من كتاب داده و مرا پيامبر قرار داده است مرا مايه بركت قرار داد هركجا كه باشم و تا زنده ام به نماز و زكات سفارش كرد.
قرآن در توصيف مريم عليها السلام - مادر حضرت عيسي عليه السلام - نيز پس از اين كه او را به خاطر ايمان، تقوا و پاكدامني برگزيده زنان جهان نام مي نهد، خطاب به او مي فرمايد:
يا مريم اقنتي لربك و اسجدي و اركعي مع الراكعين (آل عمران: 42)
اي مريم براي پروردگارت خضوع كن و سجده به جا بياور و با ركوع كنندگان ركوع كن.»
در روايات نيز بيان شده كه حضرت عيسي عليه السلام در توصيه هاي شان به حواريون، از نماز به عنوان شرافتمندانه ترين عمل اخروي و بهترين ياري دهنده در فراز و نشيب هاي زندگي دنيوي ياد كرده است و در آن ياران خود را به پي گيري اين فريضه الهي فرمان داده اند.(19)
در مجموع از آيات و روايات اين گونه بر مي آيد كه در مسيحيت نماز از دستورات ضروري و واجبات با اهميتي است كه حضرت عيسي عليه السلام مردم را به برپايي آن تشويق كرده است.
نمازگزاري در قاموس كتاب مقدس
قاموس كتاب مقدس، نماز را در مسيحيت چنين معنا مي كند: «مقصود از نماز، گفت و گو كردن و صحبت داشتن با خدا و خواستن احتياجات و اظهار تشكر و امتنان براي الطاف و مراحم حق تعالي مي باشد.»(20) با اين حال، بسياري از مسيحيان معتقدند كه چگونگي نظم و ترتيب و انجام عباداتي چون روزه و نماز به صورت اختياري توسط شخص به جا آورنده تعيين مي شود.(21) نماز «متفق عليه» نمازي است كه حضرت مسيح به حواريون ياد داد.(22) در اين نماز وضعيت نمازگزار مهم نيست و فرقي ندارد كه نمازگزار ايستاده يا نشسته باشد؛ در حال سجده يا ركوع و چشمانش بسته يا باز باشد.(23) البته مسيحيان در روز يكشنبه نماز ويژه همان روز را دارند.(24) گفتني است كه در مسيحيت نيز، نمازي ارزشمند تلقي مي شود كه همراه حضور قلب و انس باشد.(25)
از مجموع آنچه گفته شد مي توان نتيجه گرفت كه نماز در آيين مسيحيت نيز يك فريضه است؛ هرچند اختلاف ها و حتي تناقض هايي در كتاب مقدس ديده مي شود. براي مثال در بخشي از كتاب مقدس اصرار و تكرار در استجابت مؤثر است، (26) ولي در قسمتي ديگر از آن نهي شده و نماز و دعاي مختصر بدون تكرار را تأييد مي كند.(27)
نماز در ديگر اديان الهي نيز جايگاه خاصي داشته و ديگر پيامبران الهي نيز در مورد نماز احكام خاصي را تبيين كرده و آن را به پا داشته اند. از جمله اين پيامبران مي توان به اين بزرگان اشاره كرد: آدم،(28) نوح،(29) ادريس،(30) ابراهيم،(31) اسماعيل،(32) اسحاق(33) و يعقوب،(34)داوود،(35) سليمان،(36) يونس،(37) شعيب،(38) زكريا،(39) لقمان،(40) لوط،(41) ايوب،(42) خضر،(43) ذوالكفل،(44) صالح،(45) شيث،(46).
نماز و اديان غير وحياني
چون خداجويي در انسان فطري است، بشر در طول تاريخ در پي پرستش و عبادت معبود مورد نظر خود بوده است. با كمي دقت درمي يابيم كه مسأله نيايش به ويژه نماز به اديان وحياني اختصاص نداشته است. چنان كه تبتيان آن گاه در صومعه جشن مي گيرند، نماز مي خوانند(47) و نيايش مي كنند.(48) درباره كنفسيوس آمده كه نماز مي خوانده است.(49) ايرانيان باستان نيز در دوره پارت ها و ساسانيان نمازي شبيه به نماز مسلمانان داشته اند و حتي قبل از نماز وضو مي گرفته اند. برخي از آن ها در شبانه روز چهار نوبت نماز و برخي سه نوبت نماز مي خوانده اند.(50) يونانيان باستان به وسيله نماز از خشم خدايان ايمني مي يافتند و ياري آن ها را جلب مي كردند.(51) حتي اعراب بت پرست شبه جزيره عربستان پيش از ظهور اسلام در حريم كعبه نماز مي خواندند. قرآن نماز آن ها را اين گونه توصيف مي كند: «و ما كان صلاتهم عند البيت الا مكأاً و تصديه؛ نماز آن ها در كنار خانه خدا چيزي جز سوت كشيدن و كف زدن نبود.»(انفال:35)
پي نوشتها:
1- آيينه. آيين مزديسني، ص41، ديانت زرتشتي مقاله از مري بويس، ص155.
2- جان ناس، تاريخ جامع اديان، ص481.
3- يكتاپرستي در ايران باستان، ص342.
4- سرود يكم اوستا يسنه هات 28آيه اول (اوستا، 7،1)؛ هات 54 آيه اول (اوستا، 1، 215)؛ هات 68 آيه 22 و24 (اوستا، 256،1)؛ دفتر سوم. يشتها، مهريشت كرده هشتم آيه 31 (اوستا، 360،1) قسمت پنج نيايش (اوستا،559،2و590).
5- آيينه، آيين مزديسني، ص45.
6- گنجينه تلمود، بخش ايمان و علو نماز، ص100 به نقل از يواموت، 64 الف؛ گنجينه تلمود ص102، به نقل از تعنيت، 8 الف؛ كتاب مقدس (عهد عتيق) 1193، مراثي ارمياء باب سوم آيه 41؛ گنجينه تلمود، ص102 به نقل از براخوت باب 28 ب؛ گنجينه تلمود ص104 به نقل از مشينا آووت، 18:2.
7- يونس: 87.
8- اصل و نسب و دين هاي ايرانيان باستان، ص388.
9- وسايل الشيعه، ج1، ص170.
10- گنجينه تلمود، ص 103؛ كتاب اشعياء بني باب 5 آيه 2؛ كتاب مقدس (عهد عتيق) 107؛ كتاب ارمياء بني باب 12 آيه 4؛ كتاب مقدس، عهد عتيق 1114.
11- تحف العقول، 492.
12- بحارالانوار، ج13، ص8.
13- لئالي الاخبار، ج4، ص5.
14- كتاب مقدس، عهد عتيق شماره 383؛ سفر تكوين باب ششم آيه 13.
15- گنجينه تلمود، ص11 به نقل از براخوت، 32ب.
16- كتاب اشعياء، فصل 45، آيه 24؛ اقامه الشهود في رداليهود (منقول رضايي) ص158.
17- كتاب مقدس، عهد عتيق 1114، كتاب ارمياء نبي، باب 12باب 4/ كتاب مقدس، عهد عتيق 107، كتاب اشعياء نبي باب 50، آيه 2.
18- كتاب مقدس، عهد عتيق871، كتاب مزامير باب 55 آيه 18؛ اصل و نسب و دين هاي ايرانيان باستان ص388.
19- تحف العقول/ 508.
20- قاموس كتاب مقدس، 887.
21- مقارنه الاديان/179/2.
22- كتاب مقدس، عهد جديد/8.
23- قاموس كتاب مقدس، ص384.
24- انيس الاعلام، ج3، ص320.
25- قاموس كتاب مقدس، صص 384و385.
26- انجيل لوقا، باب 18، شماره يك تا هشت؛ كتاب مقدس، عهد جديد، ص126؛ انجيل لوقا، باب11، شماره 5تا11و39و42و44؛ كتاب مقدس، عهد جديد، 112،111و81.
27- انجيل متي، باب 6، شماره 7 و 8؛ من وحي المسيح، ص118؛ قاموس كتاب مقدس، ص 384؛ كتاب مقدس، عهد جديد، 111.
28- تفسير قمي، ج1، ص37و38. وسايل الشيعه، ج3، ص9و10؛ بحارالانوار، ج11، ص260.
29- بحارالانوار، ج11، ص331.
30- بحارالانوار، ج11، ص280.
31- ابراهيم، 37و40.
32- مريم، 54.
33- انبياء، 71و72.
34- همان.
35- بحارالانوار، ج14، ص16.
36- بحارالانوار، ج98، ص92؛ فلاح السائل، ص22؛ سفينه البحار، ج2، ص44.
37- مجمع البيان، ج7و8، ص166؛ تفسير القرطبي، ج15، ص123.
38- هود، 89؛ الجامع لاحكام القرآن (تفسير قرطبي)، ج9، ص87؛ مجمع البحرين طريحي، ج2، ص230.
39- آل عمران، 37.
40- لقمان، 17.
41- انبياء، 73.
42- بحارالانوار، ج12، ص358.
43- همان، ج13، ص330.
44- همان، ج12، ص407.
45-همان، ج11، ص383.
46-همان، ج11، ص263.
47- تاريخ جامع اديان، ص 246، 247و270.
48- همان، ص427.
49- ذيل الملل و النحل شهرستاني، ص21؛ تاريخ جامع اديان، ص388.
50- اصل و نسب و دين هاي ايرانيان باستان، ص451و263و453؛ آثار الباقيه عن القرون الخاليه، ص206؛ ملل و نحل شهرستاني، ج2، ص57.
51- تاريخ تمدن ويل دورانت، ج1، ص228.