ریشه همه آثار معنوی اخلاقی و اجتماعی که در عبادت است در یک چیز است : یاد حق و غیر او را از یاد بردن. قرآن‏ کریم در یک جا به اثر تربیتی و جنبه تقویتی روحی عبادت اشاره می‏کند و می‏گوید : نماز از کار بد و زشت باز می‏دارد. خداوند می فرماید:«اتْلُ مَا أُوحِىَ إِلَیْک مِنَ الْکِتَبِ وَ أَقِمِ الصلَوةَ إِنَّ الصلَوةَ تَنهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکبرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصنَعُونَ (عنکبوت/۴۵ )»: آنچه را از کتاب آسمانى به تو وحى شده تلاوت کن ، و نماز را بر پا دار که نماز ( انسان را ) از زشتى ها و منکرات باز مى دارد و خداوند مى داند شما چه کارهائى انجام مى دهید .در این آیه براى دلدارى و تسلى خاطر و تقویت روحیه و ارائه خط مشى کلى و جامع – به پیامبر کرده دو دستور به او مى دهد : نخست مى گوید آنچه را از کتاب آسمانى ( قرآن ) به تو وحى شده تلاوت کن .این آیات را بخوان که هر چه مى خواهى در آن است : علم و حکمت ، نصیحت و اندرز ، معیار شناخت حق و باطل ، وسیله نورانیت قلب و جان ، و مسیر حرکت هر گروه و هر جمعیت . بخوان و در زندگیت به کار بند ، بخوان و از آن الهام بگیر ، بخوان و قلبت را به نور تلاوتش روشن کن . بعد از بیان این دستور که در حقیقت جنبه آموزش دارد ، به دستور دوم مى پردازد که شاخه اصلى پرورش است ، مى گوید : و نماز را بر پا دار ( و اقم الصلوة ) .

همه مسلمانان در لایه های پنهان شخصیت خود به انجام فرایض و واجبات دینی خود تمایل داشته و همواره مایلند خود را مسلمان واقعی بدانند، بخصوص پدران و مادران مسلمان تلاش دارند، که فرزندانی مومن و متدین داشته باشند.

گاهی دیده می شود والدینی که خود به انجام فرایضی دینی چندان مقید نیستند، امّا به داشتن فرزندانی مۆمن و مۆدب افتخار می کنند.

در این نوشتار راه های تحقق این تمایل ذاتی را با هم مرور می کنیم. چه کنیم تا خود و فرزندان مان نسبت به نماز که شاکله و شیرازه همه فضائل اخلاقی و تربیتی به شمار می آید، علاقمند و پایبند باشیم. اگر حتی بخشی از آنچه را که در نماز از خداوند می خواهیم بدست آوریم، هرگز (خود و فرزندانمان) دست از نماز بر نداشته و همواره بر عمق و غنای آن خواهیم افزود.

۱- تقویت و ارتقاء سطح آگاهی و شناخت دینی در حوزه های مختلف: توحید، نبوت، امامت، معاد، نعمت ها و موهبت های الهی، چرا که حلقه های مذکور پیوندی پایدار  با هم دارند. تقویت نماز بدون آگاهی از سایر ابعاد دین ممکن نخواهد بود. لذا مطالعه کتب دینی، آموزش و شرکت در کلاس ها و همایش های دینی و استفاده از برنامه های فرهنگی و مذهبی صدا و سیما از اصلی ترین پیش نیازهای تقویت نماز در خانواده است.

۲- پاسخ گویی صحیح و به موقع به پرسش های دینی اعضای خانواده

۳- پرهیز از زور و استبداد و در آموزش نماز- فراموش نکنیم که غنچه با زور گل نمی شود باید فضای مناسب و مراقبت صحیح برای گل شدن غنچه صورت گیرد.

۴- گناه، ذهن و فکر آدمی را مسموم نموده و علاقه به دعا و نیایش را به شدت کاهش و بی محتوا می کند. پرهیز از محیط و افراد آلوده به گناه، مهم ترین و موثرترین راه رسیدن به نماز واقعی است.

نماز قضا نیز همانند اصل نماز در زمان رسول اکرم(ص) تشریع شده است و یکی از دلایل وجوب آن، آیهٔ «أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى»،[1] است که بیشتر مفسران گفته‌اند: «این آیه دلالت دارد بر این که هر گاه به یادت آمد که نمازی بر عهده داری آن‌را به‌جا بیاور چه در وقتش باشد یا خارج از وقتش اگر در وقتش بود ادای آن‌را به جا بیاور و اگر در خارج از وقتش باشد قضایش را بجا بیاور.[2]

رسول اکرم(ص) فرمود: «کسی که نماز واجبش به سبب خوابیدن یا فراموشی ترک شود هر وقت یادش آمد آن‌را به‌ جا بیاورد و بر او کفاره‌ای غیر از به ‌جا آوردن نماز نیست. به درستی که خداوند متعال می‌فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي».[3]

آن‌حضرت در روایت دیگری فرموده است: «کسی که بخوابد و نمازش ترک شود یا بر اثر فراموشی نمازش فوت شود پس آن‌را قضا نماید».[4]

دربارهٔ قسمت دوم پرسش؛ نمایهٔ «قضا شدن نماز صبح حضرت رسول اکرم(ص)»، سؤال 644 را مطالعه کنید.

---

در اسلام عباداتى وجود دارد كه داراى دو جنبه است: یكى بُعد عبادى، كه موجب تقرب انسان به خدا و كمال معنوى او مى‏شود و دوم بُعد بهداشتى و درمانى، كه براى محیط اجتماعى یا شخصى انسان آثار مفیدى دارد و سلامت انسان را تأمین مى‏كند. مانند: نماز، وضو، غسل و روزه از این قبیل عبادات هستند.

فلسفه وضو

در قرآن مجید علت و فلسفه‏ى برخى احكام را، نظافت و پاكیزگى نشان مى‏دهد براى مثال: در آیه‏ى وضو و تیمم مى‏فرماید:

«مَا یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْكُم مِنْ حَرَجٍ وَلكِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَكُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ (مائده/ 6)

یعنى خدا نمى‏خواهد، تا بر شما هیچ تنگ بگیرد، ولیكن مى‏خواهد، تا شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ تا شاید شما سپاسگزارى كنید.»

البته ناگفته نماند كه وضو نیز مثل سایر عبادات فلسفه‏ى آن بالاتر از فوائد مادى و نتایج جسمانى است؛ بلكه حكمت آن معنوى و روحانى و وصول به‏ مقام قرب به مبدأ است و اشاره به همین معنا است حدیث «الوضوء نور و الوضوء على الوضو نورُ على نور» كه سر او از نور در فائده‏ى وضوء، صفا و قلب و حصول قرب مى‏باشد و چراغى است كه مۆمن را از ظلمات و مادیات نجات مى‏دهد و به معنویات و ورود به ساحت قدس خداوند متعال رهبرى مى‏نماید.

اما اگر بخواهیم از دریچه‏ى بهداشت به مقوله‏ى وضو نگاه كنیم، جنبه‏هاى زیادى در این زمینه نمایان خواهد شد كه اندیشمندان و پزشكان به آن اشاره كرده‏اند و در این زمینه كتاب‏هایى نیز نوشته‏اند و در روایات هم به جنبه‏ى بهداشتى آن اشاراتى شده است از جمله از امام رضا (علیه السلام) نقل شده كه در مورد حكمت وضو مى‏فرمایند:

«و [وضو] براى این است كه بنده در مقابل پروردگار خود پاكیزه باشد و قابل مذاكره و مكالمه گردد و اطاعت امر مولى نموده، از كثافات و نجاسات پاك گردد- و كسالت تن او بر طرف شود- و خواب از چشم او بیرون رود. تا این معارف به پاكى قلب او در مقابل عظمت خالق منتهى شود- و سبب وجوب شستن صورت و دست‏ها و مسح سر و پاها، آن است كه این اعضا در نماز بیشتر به كار مى‏آید زیرا نمازگزار با صورت سجده و خضوع مى‏كند. و با دست خود حاجات خویش را عرضه مى‏دارد و با سر خویش جهت قبله را حفظ مى‏نماید و با پاهایش قیام و قعود نماز را انجام مى‏دهد.» (اسرار الصلوه، به نقل از فلسفه احكام، ص 251 (با تصرف مختصر در عبارت) و شیخ صدوق در علل الشرایع، ص 279- 281 به برخى علل بهداشتى وضو اشاره كرده است.)

در وضو واجب است صورت و دست ها را بشویند و جلوی سر و روی پاها را مسح کنند.

در صورت را باید از بالای پیشانی - جایی که موی سر بیرون می آید - تاآخر چانه شست ، و پهنای آن به مقداری که بین انگشت وسط و شست قرار می گیرد، بایدشسته شود، و اگر مختصری از این مقدار نشوید، وضو باطل است .

برای آنکه یقین کند این مقدار کاملا شسته شده ، باید کمی اطراف آن را هم بشوید. اگر صورت یا دست کسی کوچک تر یا بزرگ تر از معمول مردم باشد، باید ملاحظه کند که مردمان معمولی تا کجای صورت خود را می شویند، او هم تا همان جا رابشوید.

 اگر دست و صورتش هر دو بر خلاف معمول باشد، ولی با هم متناسب باشند، لازم نیست ملاحظه معمول را بکند، بلکه به دستوری که در مسأله پیش گفته شد،وضو بگیرد. و نیز اگر در پیشانی او مو روییده یا جلوی  سرش مو ندارد، باید به اندازه  ی معمول پیشانی را بشوید.اگر احتمال دهد چرک یا چیز دیگری در ابروها و گوشه های چشم و لب او هست که نمی گذارد آب به آنها برسد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، باید پیش از وضو بازرسی کند که اگر هست برطرف نماید. اگر پوست صورت از لای مو پیدا باشد، باید آب را به پوست برساند، واگر پیدا نباشد، شستن مو کافی است و رساندن آب به زیر آن لازم نیست .

اگر شک کند که پوست صورت از لای مو پیدا است یا نه ، بنابر احتیاط واجب باید مو را بشوید و آب را به پوست هم برساند.

شستن توی بینی و مقداری از لب و چشم که در وقت بستن دیده نمی شود واجب نیست ، ولی برای آنکه یقین کند از جاهایی  که باید شسته شود چیزی باقی نمانده ، واجب است مقداری از آنها را هم بشوید. و کسی که نمی دانسته باید این مقدار را بشوید اگر نداند در وضوهایی که گرفته این مقدار را شسته یا نه ، نمازهایی که خوانده صحیح است .

خدای متعال به یکی از صدیقین وحی می‌فرمودند که من بندگانی دارم که آن‌ها را دوست دارم و آن‌ها نیز مرا دوست می‌دارند.

در ادامه، خداوند در پاسخ به پرسش آن صدیق، درباره نشانه‌های این بندگان، می‌فرماید: این بندگان روز را با مواظبت از سایه‌ها[1] به شب می‌رسانند و هنگامی که سایه‌ها تمام و خورشید غروب، همانند پرندگانی که به آشیانه‌هایشان می‌روند، به جایگاهی برای راز و نیاز با خدا می‌شتابند.

در آیات و روایات توجه خاصی به راز و نیاز و ارتباط شبانه با خدای متعال شده است و با مراجعه به احادیثی قدسی که بر انبیای گذشته وحی شده است، درمی‌یابیم که این امر در ادیان گذشته نیز مطلوب بوده است.

خداوند در آیات ابتدایی سوره مزمل  که در همان آغاز رسالت بر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شده است، می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا * نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا»[2]: شب را قیام کن و نصف شب، یا دو ثلث شب و یا حداقل ثلث شب را به عبادت بپرداز! سپس می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَكَ»[3]: خدا می‌داند که تو هر شب، از دو تا یک ثلث شب را به عبادت می‌پردازی؛ وقتی فراغت بیشتری داری دو ثلث، برخی اوقات نصف، اما هیچ‌گاه  عبادت تو کمتر از ثلث شب نمی‌شود.

جالب این است که می‌فرماید: «وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَكَ» تنها تو نیستی که این‌گونه عبادت می‌کنی؛ جمعی از کسانی که به تو ایمان آورده‌اند نیز این‌گونه‌اند.

در آیه دیگر می‌فرماید: «کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ* وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ[4] اندکی از شب را استراحت می‌کنند و بیشتر آن را به عبادت می‌پردازند. به هر حال شب موقعیت خاصی دارد. البته عبادت همیشه مطلوب است و بعضی از عبادت‌ها همانند نماز ظهر، عصر و نافله‌ها و دعاهای آن‌ها حتما باید در روز انجام بگیرد، ولی این‌ها در مقابل عبادت‌های شب کمرنگ است و اهتمام به عبادت شب بیشتر است.