ریشه همه آثار معنوی اخلاقی و اجتماعی که در عبادت است در یک چیز است : یاد حق و غیر او را از یاد بردن. قرآن‏ کریم در یک جا به اثر تربیتی و جنبه تقویتی روحی عبادت اشاره می‏کند و می‏گوید : نماز از کار بد و زشت باز می‏دارد. خداوند می فرماید:«اتْلُ مَا أُوحِىَ إِلَیْک مِنَ الْکِتَبِ وَ أَقِمِ الصلَوةَ إِنَّ الصلَوةَ تَنهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکبرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصنَعُونَ (عنکبوت/۴۵ )»: آنچه را از کتاب آسمانى به تو وحى شده تلاوت کن ، و نماز را بر پا دار که نماز ( انسان را ) از زشتى ها و منکرات باز مى دارد و خداوند مى داند شما چه کارهائى انجام مى دهید .در این آیه براى دلدارى و تسلى خاطر و تقویت روحیه و ارائه خط مشى کلى و جامع – به پیامبر کرده دو دستور به او مى دهد : نخست مى گوید آنچه را از کتاب آسمانى ( قرآن ) به تو وحى شده تلاوت کن .این آیات را بخوان که هر چه مى خواهى در آن است : علم و حکمت ، نصیحت و اندرز ، معیار شناخت حق و باطل ، وسیله نورانیت قلب و جان ، و مسیر حرکت هر گروه و هر جمعیت . بخوان و در زندگیت به کار بند ، بخوان و از آن الهام بگیر ، بخوان و قلبت را به نور تلاوتش روشن کن . بعد از بیان این دستور که در حقیقت جنبه آموزش دارد ، به دستور دوم مى پردازد که شاخه اصلى پرورش است ، مى گوید : و نماز را بر پا دار ( و اقم الصلوة ) .

همه مسلمانان در لایه های پنهان شخصیت خود به انجام فرایض و واجبات دینی خود تمایل داشته و همواره مایلند خود را مسلمان واقعی بدانند، بخصوص پدران و مادران مسلمان تلاش دارند، که فرزندانی مومن و متدین داشته باشند.

گاهی دیده می شود والدینی که خود به انجام فرایضی دینی چندان مقید نیستند، امّا به داشتن فرزندانی مۆمن و مۆدب افتخار می کنند.

در این نوشتار راه های تحقق این تمایل ذاتی را با هم مرور می کنیم. چه کنیم تا خود و فرزندان مان نسبت به نماز که شاکله و شیرازه همه فضائل اخلاقی و تربیتی به شمار می آید، علاقمند و پایبند باشیم. اگر حتی بخشی از آنچه را که در نماز از خداوند می خواهیم بدست آوریم، هرگز (خود و فرزندانمان) دست از نماز بر نداشته و همواره بر عمق و غنای آن خواهیم افزود.

۱- تقویت و ارتقاء سطح آگاهی و شناخت دینی در حوزه های مختلف: توحید، نبوت، امامت، معاد، نعمت ها و موهبت های الهی، چرا که حلقه های مذکور پیوندی پایدار  با هم دارند. تقویت نماز بدون آگاهی از سایر ابعاد دین ممکن نخواهد بود. لذا مطالعه کتب دینی، آموزش و شرکت در کلاس ها و همایش های دینی و استفاده از برنامه های فرهنگی و مذهبی صدا و سیما از اصلی ترین پیش نیازهای تقویت نماز در خانواده است.

۲- پاسخ گویی صحیح و به موقع به پرسش های دینی اعضای خانواده

۳- پرهیز از زور و استبداد و در آموزش نماز- فراموش نکنیم که غنچه با زور گل نمی شود باید فضای مناسب و مراقبت صحیح برای گل شدن غنچه صورت گیرد.

۴- گناه، ذهن و فکر آدمی را مسموم نموده و علاقه به دعا و نیایش را به شدت کاهش و بی محتوا می کند. پرهیز از محیط و افراد آلوده به گناه، مهم ترین و موثرترین راه رسیدن به نماز واقعی است.

نماز قضا نیز همانند اصل نماز در زمان رسول اکرم(ص) تشریع شده است و یکی از دلایل وجوب آن، آیهٔ «أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى»،[1] است که بیشتر مفسران گفته‌اند: «این آیه دلالت دارد بر این که هر گاه به یادت آمد که نمازی بر عهده داری آن‌را به‌جا بیاور چه در وقتش باشد یا خارج از وقتش اگر در وقتش بود ادای آن‌را به جا بیاور و اگر در خارج از وقتش باشد قضایش را بجا بیاور.[2]

رسول اکرم(ص) فرمود: «کسی که نماز واجبش به سبب خوابیدن یا فراموشی ترک شود هر وقت یادش آمد آن‌را به‌ جا بیاورد و بر او کفاره‌ای غیر از به ‌جا آوردن نماز نیست. به درستی که خداوند متعال می‌فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي».[3]

آن‌حضرت در روایت دیگری فرموده است: «کسی که بخوابد و نمازش ترک شود یا بر اثر فراموشی نمازش فوت شود پس آن‌را قضا نماید».[4]

دربارهٔ قسمت دوم پرسش؛ نمایهٔ «قضا شدن نماز صبح حضرت رسول اکرم(ص)»، سؤال 644 را مطالعه کنید.

خدای متعال به یکی از صدیقین وحی می‌فرمودند که من بندگانی دارم که آن‌ها را دوست دارم و آن‌ها نیز مرا دوست می‌دارند.

در ادامه، خداوند در پاسخ به پرسش آن صدیق، درباره نشانه‌های این بندگان، می‌فرماید: این بندگان روز را با مواظبت از سایه‌ها[1] به شب می‌رسانند و هنگامی که سایه‌ها تمام و خورشید غروب، همانند پرندگانی که به آشیانه‌هایشان می‌روند، به جایگاهی برای راز و نیاز با خدا می‌شتابند.

در آیات و روایات توجه خاصی به راز و نیاز و ارتباط شبانه با خدای متعال شده است و با مراجعه به احادیثی قدسی که بر انبیای گذشته وحی شده است، درمی‌یابیم که این امر در ادیان گذشته نیز مطلوب بوده است.

خداوند در آیات ابتدایی سوره مزمل  که در همان آغاز رسالت بر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شده است، می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا * نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا»[2]: شب را قیام کن و نصف شب، یا دو ثلث شب و یا حداقل ثلث شب را به عبادت بپرداز! سپس می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَكَ»[3]: خدا می‌داند که تو هر شب، از دو تا یک ثلث شب را به عبادت می‌پردازی؛ وقتی فراغت بیشتری داری دو ثلث، برخی اوقات نصف، اما هیچ‌گاه  عبادت تو کمتر از ثلث شب نمی‌شود.

جالب این است که می‌فرماید: «وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَكَ» تنها تو نیستی که این‌گونه عبادت می‌کنی؛ جمعی از کسانی که به تو ایمان آورده‌اند نیز این‌گونه‌اند.

در آیه دیگر می‌فرماید: «کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ* وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ[4] اندکی از شب را استراحت می‌کنند و بیشتر آن را به عبادت می‌پردازند. به هر حال شب موقعیت خاصی دارد. البته عبادت همیشه مطلوب است و بعضی از عبادت‌ها همانند نماز ظهر، عصر و نافله‌ها و دعاهای آن‌ها حتما باید در روز انجام بگیرد، ولی این‌ها در مقابل عبادت‌های شب کمرنگ است و اهتمام به عبادت شب بیشتر است.

شهادت حضرت زهرا (س)
با وجود سفارش آن حضرت به نهان داشتن شرايط جسمى و وضعيت روحى ‏اش پس از آن رويدادهاى تلخ، و با وجود رازدارى امير مؤمنان، سرانجام خبر بيمارى بانوى بانوان در مدينه منتشر گرديد و همگان از شرايط آن حضرت آگاه شدند. لازم به يادآورى است كه فاطمه عليهاالسلام از بيمارى سختى شكايت نداشت كه غيرقابل مداوا برسد، بلكه آنچه او را سخت رنج مى‏ داد و پيكرش را آب مى‏ كرد، امواج دردها و مصيبتها و رنجهايى بود كه هر روز بر آن افزوده مى‏ شد و اين فشارها بود كه بر رنج و بيمارى برخاسته از صدمات وارده در يورش به خانه ‏اش، كمك مى‏ كرد تا بانوى سرفراز گيتى را به بستر شهادت بكشاند.

در كنار اينها فشار سوگ پدر و گريه بسيار بر آن حضرت نيز از عواملى بود كه باعث شدت بيمارى و زوال شادابى و طراوت از خورشيد جهان‏ افروز وجود او مى‏ شد و بايد ستم و خشونت و مواضع ناجوانمردانه‏ ى برخى از مسلمان‏نماها و نيز تحول ارتجاعى در سيستم سياسى و دگرگونى كارها و تغيير اوضاع و شرايط به سود ارتجاع و جاهليت را نيز از عواملى برشمرد كه فشار دردها و رنجها را هر لحظه بيشتر مى‏ ساخت و خورشيد وجود انديشمندترين و آزاده ‏ترين بانوى جهان هستى را بسوى افق مغرب پيش مى برد.

الف. منشأ واجب بودن برخی از عبادات و مستحب بودن برخی دیگر از آنها، دستور الهی است. آفرینش انسان به گونه‌ای است که توانایی رسیدن به قله‌های کمال و جایگاه والایی در عالم هستی را دارد. خدای مهربان برای این‌که انسان بتواند خود را به این کمالات برساند، راه رسیدن به این مقصد را از طریق پیامبران و اوصیای آنان برای او تبیین کرده و ضروریات پیمودن این راه را که در مرحله اول همان انجام واجبات و ترک محرمات باشد، به او نشان داده است.
نتیجه این‌که علت واجب بودن واجبات از جمله نماز صبح و دیگر نمازها، نیاز ضروری به این عمل، برای رسیدن به نقطه اوجی است که خدا برای انسان تعیین کرده‌ است.[1]
ب. این‌که برخی از عبادات و اعمال، منحصر به زمان خاصی شده است، به این دلیل است که برخی از زمان‌ها خاصیتی دارند که در زمان‌های دیگر، آن ویژگی وجود ندارد. همان‌طور که برخی از مکان‌ها این‌چنین هستند؛ مثل کعبه و مسجد الحرام. به همین دلیل است که برخی از ماه‌ها مثل ماه رمضان و یا برخی از روزها همچون روز جمعه، عید قربان، عید غدیر و... از جایگاه خاصی در دین برخوردار شده‌اند. ساعت‌های مختلف شبانه‌روز هم از این قاعده مستثنا نیستند. زمان‌هایی مثل شب قدر[2] یا شب جمعه[3] یا عصر عرفه، خصوصیت‌های منحصر به خود را دارند. زمان قبل از طلوع فجر(سحر) و بعد از آن تا طلوع خورشید(بین ‌الطلوعین) نیز از مهم‌ترین و با فضیلت‌ترین ساعت‌های شبانه‌روز محسوب می‌شوند، زیرا تمرکز فکری بیشتری برای انسان در این زمانها وجود دارد.[4]
محروم ماندن از برکات این ساعت‌ها، مانع بزرگی در رسیدن به مقامات و آثار مادی و معنوی انسانی است. در داستان حضرت یوسف(ع)، وقتی که برادران او از حضرت یعقوب(ع) خواستند تا از خدا برای آنان استغفار کند، او فرمود: «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّ»؛^[5] بعداً برای شما استغفار خواهم کرد. در روایات آمده که حضرت یعقوب(ع) منتظر سحر شب جمعه ماند تا در آن وقت برای فرزندانش استغفار کند.^[6]